تامین مالی جمعی؛ چرا و چگونه؟

نوآوری و توسعه فناوری فرآیندی پیچیده، زمان‌بر و هزینه‌بر است. بسیاری از کسب‌وکارهای نوآورانه، به‌ویژه در مراحل ابتدایی فعالیت خود با چالش‌های فراوانی در تامین منابع مالی مواجه‌اند. به دلیل دشواری دسترسی به منابع بانک‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر یا فرشتگان کسب‌وکار، کارآفرینان و نوآوران همواره به دنبال یافتن منابع مالی جایگزین با دسترسی آسان‌تر بوده‌اند. یکی از رویکردهای نوین در این حوزه «تامین مالی جمعی» است که هدف آن تامین منابع مالی لازم برای راه‌اندازی و توسعه کسب‌وکار از طریق جمعی از افراد مستقل است. در این روش منابع مالی معمولا از طریق اینترنت و با مشارکت‌های محدود افراد متعدد تامین می‌شود.
درگذشته تاریخی بسیاری از ملت‌ها ازجمله ایرانیان این فرآیند به شیوه‌های مختلف انجام می‌شده است. در عصر حاضر و پس از ظهور پدیده «جمع‌سپاری»، این فرآیند استاندارد شده است و تجارب جهانی آن به دستورالعمل‌هایی مشخص تبدیل ‌شده است. دلیل ظهور و گسترش تامین مالی جمعی به شکل سازمان‌یافته را می‌توان بحران مالی سال ۲۰۰۸ دانست. پس‌ازاین بحران و به‌واسطه کاهش تمایل بانک‌ها به ارائه وام، به‌ویژه به کارآفرینان و کسب‌وکارهای نوپا، کارآفرینان شروع به جستجوی راه‌های دیگری برای جذب سرمایه کردند و درنهایت سازوکارهای تامین مالی جمعی شکل گرفت. تامین مالی جمعی که ابزاری اشتراکی و عمومی برای سرمایه‌گذاری اشخاص، شرکت‌ها، سازمان‌ها یا گروه‌ها از طریق بازار اینترنتی است، با چهار رویکرد کلی انجام می‌شود:

اهدا: ماهیت معنوی و خیرخواهانه دارد. منابع جمع‌آوری‌شده در امور خیرخواهانه، دینی یا معنوی هزینه می‌شود.

پاداش: مشارکت‌کنندگان در ازای پرداخت منابع مالی، از پاداش‌هایی مانند محصول یا تخفیف خاص بهره‌مند می‌شوند. پاداش ممکن است معنوی باشد، مانند حضور در مراسم رونمایی محصول یا امکان پیش‌خرید محصول.

قرض (اعطای وام جمعی): مشارکت‌کنندگان در قالب وام منابع مالی را تامین می‌کنند و اصل‌وفرع پول خود را در چارچوب زمانی مشخص و توافق شده پس می‌گیرند.

مشارکت (خرید سهام جمعی): این رویکرد معمولا در تامین بودجه لازم برای تحقق ایده، راه‌اندازی پروژه یا کسب‌وکار نوآورانه و جدید به کار گرفته می‌شود. مشارکت‌کنندگان در سود و زیان پروژه شریک می‌شوند.

دانشگاه ام‌آی‌تی در سال ۲۰۱۲، تامین مالی جمعی را یکی از ۱۰ فناوری مرز شکن سال معرفی کرد. بنا بر گزارش ۲۰۱۵ موسسه مس‌سولوشن، تامین مالی جمعی آنلاین در سال ۲۰۱۰، بازار نسبتا کوچکی به‌اندازه ۸۸۰ میلیون دلار داشته است. پیش‌بینی می‌شود بازار جهانی تامین مالی جمعی که در سال ۲۰۲۰ برابر با ۱۲.۲میلیارد دلار بوده است با نرخ رشد مرکب سالانه ۱۱.۲ درصد طی دوره ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷، در سال ۲۰۲۷ به ۲۵.۸میلیارد دلار برسد.

 مزایا و تفاوت‌های تامین مالی جمعی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر

مزیت تامین مالی جمعی نسبت به سرمایه‌گذاری خطرپذیر، تجمیع مبالغ اندک سرمایه و فراهم کردن فرصت سرمایه‌گذاری برای افرادی است که باوجود علاقه به سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های نوآورانه، به دلیل محدودیت منابع امکان ورود به صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر را نداشته‌اند. از سوی دیگر، جذب منابع مالی به این روش، به وثیقه نیازی ندارد؛ فرآیند آن سریع‌تر از دریافت وام است (به‌طور میانگین ۸ هفته)؛ به سابقه همکاری، شناخت و ارتباطات قبلی با بانک یا سرمایه‌گذاران خطرپذیر نیازی ندارد؛ و برخلاف سایر روش‌های مشارکت و واگذاری سهام، مشارکت‌کنندگان در تامین مالی جمعی کنترل مدیریتی روی کسب‌وکار ندارند و اما تامین مالی جمعی در چه پروژه‌هایی مناسب‌تر است:

تامین مالی جمعی مستلزم بازاریابی گسترده و متقاعدسازی عموم مردم برای سرمایه‌گذاری است. ازاین‌رو، هرچه مدل کسب‌وکار ساده‌تر باشد و درک آن برای مخاطبان راحت‌تر باشد، احتمال موفقیت در تامین مالی جمعی بیشتر است.

بسیاری از بنیان‌گذاران شرکت‌های نوآفرین تمایلی به عضویت سرمایه‌گذاران در هیات ‌مدیره و واگذاری کنترل مدیریتی شرکت خود ندارند. تامین مالی جمعی به‌اصطلاح «کارآفرین پسند»تر است و امکان جذب منابع مالی براساس شرایط دلخواه کارآفرینان را فراهم می‌کند. درحالی‌که در سرمایه‌گذاری خطرپذیر، کارآفرینان مجبور به پذیرش شرایط سرمایه‌گذاران هستند.

در تامین مالی جمعی، معمولا سرمایه‌گذاران مداخله و مشارکتی در مدیریت شرکت ندارند. درصورتی‌که کارآفرینان به دنبال «پول هوشمند» و جذب منابع مالی همراه با تجارب مدیریتی هستند، سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای آنان مناسب‌تر است.

در تامین مالی جمعی، مشارکت‌کنندگان به‌جای تمرکز صرف روی بازگشت مالی، آثار اجتماعی طرح را نیز مدنظر دارند. لذا این روش برای شرکت‌هایی مناسب است که به دنبال تاثیرگذاری اجتماعی در جامعه مدنظر خود هستند.

رویکرد بازاریابی و جذب مشارکت‌کنندگان در تامین مالی جمعی، عمدتا بازاریابی دیجیتال و آنلاین است. درحالی‌که سرمایه‌گذاری خطرپذیر بیشتر برای شرکت‌های فعال در قطب‌ها و شهرهایی مانند دره سیلیکون، سانفرانسیسکو، برلین و لندن اتفاق می‌افتد.

معیارهای ارزیابی و انتخاب طرح‌ها در سرمایه‌گذاری خطرپذیر معمولا سخت‌گیرانه‌تر از تامین مالی جمعی است. به‌علاوه، سرمایه‌گذاران خطرپذیر معمولا به پروژه‌های نوآورانه‌ای که ارزش خروج آن‌ها ۱۰ تا ۱۰۰ برابر نباشد، علاقه‌ای ندارند.

تامین مالی جمعی برای شرکت‌هایی مناسب‌تر است که به دنبال حفظ فرهنگ‌سازمانی خاص خود هستند و تمایلی به «شبیه شدن» به سایر شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران ندارند.

سکوهای تامین مالی جمعی معمولا ۵ تا ۱۰درصد هزینه بازاریابی و تامین مالی دریافت می‌کنند، درحالی‌که در سرمایه‌گذاری خطرپذیر چنین هزینه‌ای مطرح نیست.

با توجه به گسترش شبکه شرکت به‌واسطه تامین مالی جمعی، نام شرکت در میان عموم مردم شنیده می‌شود. از سوی دیگر، در سرمایه‌گذاری خطرپذیر شهرت و اعتبار سرمایه‌گذار می‌تواند به شهرت شرکت در رسانه‌ها و جذب منابع مالی از سایر سرمایه‌گذاران بزرگ منجر شود.

در فرآیند تامین مالی جمعی مذاکره بین مشارکت‌کنندگان و بنیان‌گذاران، مانند فرآیند خرید آنلاین است. اطلاعات در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد و افراد پس از بررسی این اطلاعات تصمیم به مشارکت در تامین مالی با شرایط صاحب طرح (و نه سرمایه‌گذار) می‌گیرند؛ اما سرمایه‌گذاران خطرپذیر معمولا دست بالا رادارند، ارزش‌گذاری شرکت با شرایط مدنظر آنها انجام می‌شود و ممکن است مذاکره دو طرف به واگذاری سهام بیشتر در ازای سرمایه کمتر منجر شود.

 صندوق نوآوری و شکوفایی و تامین مالی جمعی
تامین مالی جمعی در ایران در آغاز راه است و اولین سکوهای تامین مالی جمعی کشور در سال ۱۳۹۳ شکل‌گرفته‌اند. ازجمله این سکوها می‌توان به دونیت، فاندوران، حامی‌جو، راتا، همرس و حامیانه اشاره کرد. صندوق نوآوری و شکوفایی، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد تامین مالی توسعه فناوری کشور، همواره در تلاش برای توسعه ابزارهای متنوع تامین مالی متناسب با نیاز و ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و نیز توسعه آگاهی و فرهنگ جامعه در زمینه روش‌های مختلف تامین مالی توسعه فناوری بوده است. ازاین‌رو، ضمن کمک به ترویج مبانی مرتبط با تامین مالی جمعی در سطح جامعه با حمایت از برگزاری دوره‌های آموزشی و انتشار محتوای مرتبط، درصدد فراهم‌سازی زمینه مساعد برای جلب همکاری و مشارکت عموم مردم جامعه در تامین مالی جمعی بوده است. در این راستا صندوق علاوه بر اجرای طرح بیمه سرمایه‌گذاری، مسابقه «کارویا» را باهدف جذب و هدایت سرمایه‌های مردمی به سمت طرح‌های نوآورانه و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان طراحی و برگزار کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآفرین در قالب این مسابقه، طرح‌های نوآورانه خود را ارائه می‌کنند و افراد علاقه‌مند می‌توانند در تامین منابع مالی این طرح‌ها مشارکت کنند. با توجه به برخورداری این طرح‌ها از بیمه سرمایه‌گذاری صندوق، مشارکت‌کنندگان در تامین مالی جمعی طرح‌ها تنها در «سود» پروژه‌ها شریک خواهند شد و در صورت شکست احتمالی طرح، صندوق منابع مالی سرمایه‌گذاران را به آنها بازخواهد گرداند. امید است با توسعه زیرساخت‌های قانونی، فرهنگی و فناورنه از یک‌سو و جلب مشارکت و همکاری عموم مردم جامعه از سوی دیگر، زمینه برای نقش‌آفرینی عموم مردم در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان فراهم شود.